حوكمی وتنی: فڵان كەس شەهیدە؟

 ئەمڕۆ 25ـی موحەڕەمی حەڕامی 1446 هـ دوای نوێژی نیوەڕۆ پرسیاری ئەوەم لێكرا:

 «ئایا درووستە بەكەسێك بوترێت شەهید كە لەلایەن كافرانەوە لەگۆڕەپانی جەنگ دەكوژرێت؟» وتی: «چونكە برایەك پۆستێكی كردووە و وای نووسیووە كە نابێت بەكەس بووترێت: شەهید!».

لە وەڵامدا دەڵێین: كورتەی وەڵام: بێگومان درووستە بۆ کەسی شیاو بەمەرجی خۆیەوە بەكاربهێنرێت وەك ئومێد یان دوعا یان بەستنەوەی بەویستی خوا (إن شاء الله) یان وەک حوکمی زاهیری دونیایی،  بۆ كەسێك ئەوەندەی لێمانەوە دیاربێت شایستە بێت، بێگومان باشیش نییە زۆر بەكاربهێنرێت.

 درێژەی وەڵام: حوكمدان بە: «شەهیدی» چەند حاڵەتێكە:

•  یەكەم: یان «شەهید» بەگشتی بەكاردەهێنرێت بۆ وەسفێكی گشتی نەك كەسێكی دیاریكراو، ئەوا بەئیجماع درووستە، وەك ئەوەی بەگشتی بەكاربهێنرێت و بووترێت: هەر كەس لەجەنگی كافران بگوژرێت لەپێناوی خوا سبحانه، «شەهیدە»، هەر كەس بە پەتای گشتی وەك تاعون و كۆرۆنا بمرێت «شەهیدە» و هاوشێوەی ئەمانە... چونكە پەیامبەری خوا ﷺ  بۆ ئەمانە «شەهیدی» بەكارهێناوە.

ئەمەش دوو جۆرە: یان شەهیدی حەقیقییە، وەك نموونەی یەكەم، یان شەهیدی حوكمییە وەك نموونەی دووەم. لێرەشدا ئێمە زیاتر مەبەستمان جۆری یەكەمە.

•  دووەم: یان ئەوەیە بۆ كەسێكی دیاریكراو بەكاربهێنرێت:

 ئەمەش سێ حاڵەتە:

- یان كەسەكە دەیبەستێتەوە بە ویستی خواوە سبحانە، وەك بڵێت: فڵان كەس شەهیدە إن شاء الله، یان فڵان كەس شەهیدە بەئیزنی خوا و هاوشێوەكانی، ئەوا بێگومان جائیزە بەمەرجەکانییەوە و بۆ کەسی شیاوبوو.

     - یان بەڕەهایی بەكاریدەهێنێت و جەختی لەسەر دەكاتەوە و یەكلای دەكاتەوە، وەك بڵێت: «فڵان كەس شەهیدە» بەقەتع و جەزم وابڵێت، ئەوا بێگومان حەڕامە، چونكە قسەكردنە بەناوی خواوە، حوكمی دواڕۆژیش تەنها لای خوایە سبحانە نەك خەڵك.

     - یان ئەوەیە بەڕەهایی بەكاریدەهێنێت بۆ كەسێك مەرجەكانی تێدایە بەڵام بەنییەتی گەشبینی یان ئومێدی ڕەحمەتی خوا یان دوعا یان حوكمی ڕووكەشی دونیا، وەك بڵێت: «فڵان كەس شەهیدە»، بەنییەتی ئەوەی: ئومێدەم وایە شەهید بێت، یان لەڕەحمەتی خوا چاوەڕێم ئەوەیە بەشەهید قەبوڵی بكات، یان بەنییەتی ئەوەی خوایە بەشەهید قەبوڵی بكەیت یان حوکمی ڕووکەشی و هاوشێوەكانیان، ئەمەشیان وا دەردەكەوێت جائیز بێت بە مەرجەکانییەوە و بۆ کەسی شیاو با نییەتەكەشی بەدەم نەڵێت.

 نزیك لەمەش ئەوەیە كە خەڵك دەڵێن: رحمە الله، كە ئەگەر بكرێتە كوردی واتە: خوا ڕەحمی لێكرد، بەڵام ئەمە هەواڵە و مەبەست پێی دوعا و گەشبینییە.

 هەروەها وتنی: «خوالێخۆشبوو» لەڕوانگەی ئومێدەوە یان دوعای خێرەوە بیڵێت، نەك جەختی لەسەر بكاتەوە، جا وتراوە ئەوەش درووستە.

 ئاماژە بەوەش بكەم ئەمە حوكمی ڕووكەشی دونیاییە نەك حوكمی ئاخیرەت.

•  لەم جۆرەش جۆرێكی تر هەیە ئەوانەیە كە بەدیاریكراوی خوا سبحانە و پەیامبەری خوا ﷺ شایەتیان بۆ فەرمووە وەك دە مژدەپێدراوەكەی بەهەشت و هاوشێوەكانیان. لەوانەیان كە شەهیدن درووستە پێیان بووترێت: «شەهید».

 لەم بارەوە چەند فەرموودەیەكمان هەیە كە هەر لایەك لەو بۆچوونانە بەشێوازێك بۆ پاڵپشتی خۆیان دەیهێننەوە، لەوانە:

لەصەحیحی بوخاری و موسلمدا هاتووە لە عومەرەوە دەڵێت: «لەڕۆژی خەیبەردا هەندێك لەهاوەڵان هاتنەوە و دەیانووت: فڵان كەس شەهیدە، فڵان كەسیش شەهیدە، تا گەیشتنە پیاوێك وتیان: فڵان كەسیش شەهیدە، پەیامبەری خوا فەرمووی: «كَلَّا إِنِّي رَأَيْتُهُ فِي النَّارِ فِي بُرْدَةٍ غَلَّهَا أَوْ عَبَاءَةٍ».

«نەخێر، من لەدۆزەخ بینیم».

 لەڕاستیدا خودی ئەم فەرموودەیە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە درووستە بەكەسێك بڵێیت: شەهید لەسەر حوكمی ڕووكەشی، بەڵام حوكمی دڵی لای خوایە بەتەنها سبحانه، مەگەر بە وەحی یان ڕووكەش پێچەوانەمان بۆ دەربكەوێت. وەك دەبینی لەیەكەم و دووەم و سێیەم حوكمی هاوەڵان بەشەهیدی فڵان و فڵان، پەیامبەری خوا بێدەنگ دەبێت، بەڵام كە بەوەحی دەزانێت یەكێكیان لەڕاستیدا شەهید نییە، دەڵێت: ئەویان نەخێر!

 هەروەها جارێكیان لەجەنگێكدا پیاوێك لەموسڵمانان شێرانە دەجەنگێت، ئەوانیش ستایشی خێری دەكەن، بەڵكو لەڕیوایەتی بوخاریدا هاتووە پێیان وتووە: «هنیئا له الشهادە» «شەهیدی پیرۆزی بێت»، پەیامبەری خواش ﷺ دەفەرموێت: «أَمَا إِنَّهُ مِنْ أَهْلِ النَّارِ»

«ئەو لەئاگردایە»، پاشان كە دوای كابرا دەكەون، تەماشا دەكەن بەخۆكوشتن كۆتایی بەژیانی خۆی دەهێنێت. بوخاری و موسلم دەیگێڕنەوە.

 بوخاری ئەم فەرموودە دەهێنێت، لەژێر ناونیشانی «ناوترێت فڵان كەس شەهیدە».

 زۆرێك ئەم فەرموودە و ئەم ناونیشانەی بوخاری دەكەنە بەڵگە كە نابێت بەكەس بووترێت: شەهید، بەڵام لەڕاستیدا خوودی فەرموودەكە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی درووستە بووترێت: شەهید، بەڵام بەمەرجەكانی خۆیەوە. لەبەر ئەوەی هاوەڵان بەپێش چاوی پەیامبەری خواوە ﷺ ئەم حوكمەیان بەكارهێناوە، نكوڵی لێنەكردوون، بەڵام كاتێك بۆ كەسێكی ناشایستە بەكاریانهێناوە كە خۆی دەكوژێت، ئاگاداری كردنەوە و وتی بۆ ئەویان وا مەڵێن. چونكە سەرەنجام و عاقیبەتەكەی بەخێر نەبوو، چونكە پەیامبەری دەفەرموێت: «لا تُعْجَبوا بعملِ أحدٍ حتى تنظرُوا بما يُخْتَمُ لهُ» أخرجه أحمد (12214)، وصححه الألباني على شرط الشيخين.

«سەرسام مەبن بەکردەوەی کەس تا عاقیبەتی دەبینن».

 هەر بۆیە فەرموودەی «لە ئاگردایە» لە صەحیحی موسلمدا لەژێر بەشی: «باب لا يغتر بعمل عامل حتى ينظر بما يختم له» (دانراوە)!

واتە : «فریو مەخۆ بەكردەوەی کەس تا عاقیبەتی دەبینی». واتا: سەیری ئاخیر و عاقیبەتی كەسەكە دەكەیت! كە تۆش سەیرت كرد و بەڕووكەش ئاخیر خێریت بینی و لە گۆڕەپانی جیهاد شەهیدكرا و پێتوت: شەهید ، تاوانت لەسەر نییە، یان كە سەیرتكرد و خۆی كوشت پێتنەوت شەهید چاکت کردوە، جا كە بەڕووكەش ئاخیری خێربوو و پێمان وت: «شەهید» وەك حوكم دونیا گوناهـ نییە و درووستە و بەڵكو ئەحكامەكانی شەهیدی بەسەردا جێبەجێ دەكەین وەك نوێژ لەسەرنەكردن و ناشتنیان بەجلوبەرگی خۆیانەوە و هاوشێوەكانیان، بەڵام حوكمی قیامەتیان لای خوایە، لەدێر زەمانەوە تا ئەمڕۆ ئیشی موسڵمانان لەسەر ئەمە هاتووە.

 پاشان هەر خودی فەرموودەكە لەڕوانگەیەكی ترەوە بەڵگەیە بۆ درووستێتی ئەمە، چونكە ئەگەر وەحی نەبوایە ئەوا حوكمی صەحابە لەڕووكەشدا هەڵە نەبوو، بەڵام سەرەنجامیان بینی بۆیان دەركەوت بە كەسی وا ناوترێت شەهید! وەك باسمانكرد.

 هەر سەبارەت بەناونیشانەكەی بوخاری، حافز ئیبن حەجەر لە «فتح الباري» (6/ 90)دا دەڵێت: «قوله: «باب لا يقال فلان شهيد» أي على سبيل القطع بذلك إلا إن كان بالوحي»

«بوخاری دەڵێت: ناوترێت فڵان كەس شەهیدە، واتە: ئەگەر جەختی لەسەر بكەیتەوە ناوترێت شەهید، مەگەر وەحی جەختی لەسەر بكاتەوە» ت.و. كەواتە بوخاری مەبەستی ئەوەیە ئەو كاتە ناوترێت: شەهید، كە جەختی لەسەر بكەیتەوە، ئەگەرنا وەك ئومێد و شێوازی كوژرانی یان حوكمی ڕووكەشی دونیایی و هاوشێوەكانی، گومان نییە كە درووستە. پاشان حافز باسی ئەم فەرموودە دەكات «من قاتل لتكون كلمة الله هي العليا فهو في سبيل الله» و، دەڵێت: «ولا يطلع على ذلك إلا بالوحي، فمن ثبت أنه في سبيل الله أعطي حكم الشهادة، فقوله: «والله أعلم بمن يكلم في سبيله» أي: فلا يعلم ذلك إلا من أعلمه الله، فلا ينبغي إطلاق كون كل مقتول في الجهاد أنه في سبيل الله».

«بۆیە ناگونجێت بەهەموو كوژراوێكی جەنگ بووترێت: شەهید».

 ئەمەش وتەیەكی ڕاستە، چونكە هەیە بۆ ڕیایەتی، هەیە بۆ دونیایەتی، هەیە بۆ ناوبانگێتی، هەیە بۆ دەستكەوتێنی، هەر وەك لەهەندێك ڕیوایەتی فەرموودەكەی پێشوو هاتووە كە كابرا شەڕكەرێكی باش بووە بەڵام پەیامبەری خوا حوكمی دۆزەخی بەسەردا داوە و بەشەهید هەژماری نەكردوە، جا هاتووە لەڕیوایەتەکان وتوویەتی: لەبەر قەرزاری هاتووم! یان لەڕیوایەتێكی تردا دەڵێت: لەبەر خزمەكانی شەڕی كردووە.

 پاشان ئیبن حەجەر دەڵێت: «ووجه أخذ الترجمة منه أنهم شهدوا رجحانه في أمر الجهاد ، فلو كان قتل لم يمتنع أن يشهدوا له بالشهادة ، وقد ظهر منه أنه لم يقاتل لله وإنما قاتل غضبا لقومه، فلا يطلق على كل مقتول في الجهاد أنه شهيد لاحتمال أن يكون مثل هذا ، وإن كان مع ذلك يعطى حكم الشهداء في الأحكام الظاهرة ، ولذلك أطبق السلف على تسمية المقتولين في بدر وأحد وغيرهما شهداء ، والمراد بذلك الحكم الظاهر المبني على الظن الغالب والله أعلم».

«ئەگەر كابرا بكوژرایە ڕێگر نەبوو هاوەڵان گەواهی شەهیدی بۆ بدەن، بەڵام دەركەوت ئەو بۆ خوای نییە، بۆیە بەهەموو كوژراوێكی جەنگ ناوترێت شەهید چونكە لەوانەیە حاڵەتێكی وابێت، لەگەڵ ئەمانەشدا حوكمی شەهیدی پێدەدرێت لەحوكمی ڕووكەشی دونیا، هەر بۆیە پێشینان كۆكن كە بە كوژراوانی بەدر و ئوحود و هاوشێوەكانی دەوترێت: شەهید. مەبەستیش لەهەموو ئەمانە حوكمی زاهیرییە كە لەسەر گومانی بەهێز بونیادنراوە».

 پاشان دەڵێت: «وروى سعيد بن منصور بإسناد صحيح عن مجاهد قال: «لما خرج رسول الله صلى الله عليه وسلم إلى تبوك قال: لا يخرج معنا إلا مقوى فخرج رجل على بكر ضعيف فوقص فمات، فقال الناس: الشهيد الشهيد فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم : يا بلال ناد إن الجنة لا يدخلها عاص»،

جا ئەم حەدیسە خۆی بۆخۆی بەڵگەیە لەسەر ئەوەی بوترێت شەهید، چونكە هاوەڵان وتیان شەهید بەڵام پەیامبەری خوا نەیفەرموو بەكەس مەڵێن شەهید بەڵكو فەرمووی ئەمە شەهید نییە چونكە لەئاگردایە و سەرپێچیكارە.

 بێگومان ئەوەشی تێدایە مەقەیدی زۆر بكرێت لەبەركارهێنانی وشەی شەهید مەگەر بۆ كەسێك زۆربەی گومان و حاڵوباری كەسەكە تەزكیەی بكەن و شاهیدی بۆ بدەن كە شەهیدە.

 بەڵكو لەراستیدا ئەمڕۆ وشەی «شەهید» وەختە خەڵكێك سووكی دەكەن، بەهەموو هەڵە و پاڵێك دەوترێت: شەهید! ئەمەش کارێکی حەرامە، جا خەڵكێك هەر دەیڵێن و سوورن لەسەر بەکارهێنانی با بۆ ئەو موسڵمانە تێكۆشەرانەی بەكاربهێنن كە لەدژی كافرە شەرخڕەكان و موشریكە سەرسەختەكان و جوولەكە ستەمكارەكان و زایۆنیزمە داگیركەرەكان و لەشەرع دەرچووە مارقەكان دەجەنگن و لەگۆڕەپانی جەنگ دەكوژرێن، بەكاریبهێنن! ئەوانەی كە یحادون الله ورسوله!

 جا لەڕاستیدا فەرموودەكان بەو واتا نایەن كە خەڵك لەڕووكەشی وتەكەی بوخاری لێی تێدەگەن (علی الأصح)، بەڵكو ئەگەر لەسەر ڕووكەشی وتەكەی بوخاری بڕۆین ئیشكالێكی زۆر درووست دەبێت بۆ ئیجرای حوكمە دونیاییەكان، تەنانەت: موهەللەب وتوویەتی: فەرموودەكان لەگەڵ ناونیشانەكەی بوخاری ڕێک نایەنەوە، ئیبن حەجەر دەڵێت: «وقد يتعجب من المهلب حيث قال: إن حديث الباب ضد ما ترجم به البخاري لأنه قال : «لا يقال فلان شهيد» والحديث فيه ضد الشهادة، وكأنه لم يتأمل مراد البخاري، وهو ظاهر كما قررته بحمد الله تعالى» اهـ. واتە: «موهەللەب دەڵێت: «ناونیشانەكەی بوخاری و فەرموودەكان كە هێناویەتی لەژێر ناونیشانەكە دژی یەكترن». بەڵام موهەللەب لەمەبەستی بوخاری ورد نەبۆتەوە، ئەگەرنا مەبەستەكەی ڕوونە وەك بەیانمكرد» ت.و. واتە: ئەوەی وەك قەتع و جەخت لەسەركردنەوە حوكم بدەیت ڕێگری لێكراوە. والله أعلم.

 هەروەها عەینی لە «عمدة القاري»دا (14/ 181) دەڵێت: «مطابقته للترجمة من حيث إن الصحابة لما شهدوا برجحان هذا الرجل في أمر الجهاد كانوا يقولون إنه شهيد لو قتل ، ثم لما ظهر منه أنه لم يقاتل لله ، وأنه قتل نفسه علم أنه لا يطلق على كل مقتول في الجهاد أنه شهيد قطعا لاحتمال أن يكون مثل هذا ، وإن كان يعطى له حكم الشهداء في الأحكام الظاهرة».

 سەرنج بدەن زانایان زۆر جەخت لەوە دەكەنەوە كە پێی وترا: شەهید، حوكمی دونیاییە نەك قیامەتی، هەروەك ابن عبد البر رحمه الله دەڵێت: «إن الحكام إنما يقضون في التعديل والتجريح عند الشهادات بما يظهر ويغلب، ولا يقطعون على غيب فيما به من ذلك يقضون، ولم يكلفوا إلا العلم الظاهر، والباطن إلى الله عز وجل». «الاستذكار» (١٤/ ٢٤٠).

 تەنانەت تایەر ئیبن عاشور دەڵێت: «لەشەریعەتدا شتێكی زانراو و جێگیرە كە كەسێك بكوژرێت لەگۆڕەپانی جەنگدا ئەوا پێی دەوترێت شەهید، ئەمە زانراوە و چەسپاوە و پێشینان و ئەوانەی دواتر ئەم وشەیان لەسەر زاربووە، هەروەها نە ئەو فەرموودیەی بوخاری بەسەنەد و نە ئەوەیان كە بەموعەللەقی دەیهێنێت هیچ كامیان ئەوەی تێدا نییە نابێت بەكەس بڵێیت شەهید، نە نەهی تێدایە لەو وتە. جا وەك دەردەكەوێت مەبەستی بوخاری ئەوەیە جەخت لەسەر ئەوە نەكرێتەوە كە فڵان كەس لای خوا گەیشتە پلەی شەهادەت، چونكە نازانرێت كابرا نییەتی چی بووە لەو جیهادەی، ئەمەش ڕێگر نییە لەوەی بەكەسێك بوترێت شەهید و حوكمە دونیاییەكانی شەهیدی لەسەر جێبەجێ بكرێت ئەگەر مەرجەكانی تێدا بوو».

ئەوەش دەقی وتەكانی: ‌‌««باب لا يقول فلان شهيد» هذا تبويب غريب، فإن إطلاق اسم الشهيد على المسلم المقتول في الجهاد ‌الإسلامي ‌ثابت ‌شرعا، ومطرق على ألسنة السلف فمن بعدهم. وقد ورد في حديث «الموطأ» و«الصحيحين»: «أن الشهداء خمسٌ غير الشهيد في سبيل الله. والوصف بمثل هذه الأعمال يعتمد النظر إلى الظاهر الذي لم يتأكده غيره، وليس فيما أخرجه البخاري هنا إسناداً وتعليقاً ما يقتضي منع القول بان فلاناً شهيد، ولا النهي عن ذلك.

 فالظاهر أن مراد البخاري بذلك أن لا يجزم أحد بكون أحد قد نال عند الله ثواب الشهادة؛ إذ لا يدري ما نواه من جهاده، وليس ذلك لمنع من أن يقال لأحد: إنه شهيد، وأن تجري عليه أحكام الشهداء إذا توفرت فيه، فكان وجه التبويب أن يكون باب لا يُجزم بأنّ فلانًا شهيدٌ إلا بإخبار من رسول الله صلى الله عليه وسلم، مثل قوله في عامر ابن الأكوع: «إنه لجاهدٌ مُجاهدٌ». ومن هذا القبيل زجر رسول الله صلى الله عليه وسلم أم العلاء الأنصارية حين قالت في عثمان بن مظعون: «شهادتي عليك لقد أكرمك الله» فقال لها: «وما يُدريك أن الله أكرمه؟».  

لە کتێبی: «النظر الفسيح عند مضائق الأنظار في الجامع الصحيح» (ص91). هەروەها بڕوانە: «معجم المناهي الفظية» (ص 320).

 هەروەها: لەفەرموودەدا پەیامبەری خوا ﷺ «شەهیدی» بۆ كۆمەڵێك بەكارهێناوە، یەک نموونە لەوانە: پەیامبەری خوا ﷺ دەفەرموێت: «إن أول الناس يقضى يوم القيامة عليه رجل استشهد فأتى به فعرفه نعمه فعرفها قال فما عملت فيها؟...».

 هەروەها لەچەندین هاوەڵ و تابعین و لەوەو دوا هاتووە بۆ تێكۆشەر و هاوشێوەكانی: «شەهید» و هاوشێوەكانیان بەكارهێناوە، لەوانە[1]:

 - لە أنس بن مالك رضي الله عنه هاتووە: «أنه لما طعن حرام بن ملحان رضي الله عنه وكان خاله يوم بئر معونة، قال بالدم هكذا، فنضحه على وجهه ورأسه، ثم قال: فزت ورب الكعبة». أخرجه البخاري (٤٠٩٥).

 - هەروەها لە ابن عباس رضي الله عنهما هاتووە دەڵێت: «قتل أبو حذيفة بن عتبة بن ربيعة يوم اليمامة شهيدًا». أخرجه الحاكم في «المستدرك» (٣/ ٢٢٣).

 - هەروەها لە عمرو بن العاص رضي الله عنه هاتووه دەڵێت: «إنا شهدنا اليرموك، فبات (أي: أخاه هشاما) وبت في سبيل الله، وأسأله إياها (أي الشهادة) فلما أصبحنا رزقها وحرمتها ففي ذلك تبين لكم فضله عليّ».  أخرجه ابن المبارك في «الجهاد» (ص ١٢٠).

 - هەروەها لە عبد الله بن جعفر رضي الله عنه هاتووە كە پرسیاركراوە لە قثم بن العباس رضي الله عنه چىكرد؟ ئەویش وتی: «استشهد». أخرجه الحاكم في «المستدرك» (٣/ ٥٦٧)، وقال: حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه، ووافقه الذهبي.

 - هەروەها لە أنس بن مالك رضي الله عنه هاتووە لەبارەی البراء بن مالك رضي الله عنه وتوویەتی: «قتل شهيدًا».

 - هەروەها كاتێك النعمان بن مقرن رضي الله عنه لەجەنگی نەهاوەند دەكوژرێت مەعقیلی برای وتی: «هذا أميركم قد أقر الله عينه بالفتح، وختم له بالشهادة».

 ئەمانە مشتێكن لەخەرمانێك، ئەگەرنا لەمە زیاتر هاتووە لەتابعینەوە، لەوانەی دوای ئەوان و پێشەوایان و زانایانەوە زیاتر و زیاتر، لەوانە[2]:

 بڕوانە وتەی يحيى بن معين لەبارەی أحمد بن نصر المروزي لە «سير أعلام النبلاء» (١١/ ١٦٧) كە دەڵێت: «خَتَمَ اللهُ لَهُ بِالشَّهَادَةِ ، قَدْ كَتَبْتُ عَنْهُ ، وَكَانَ عِنْدَهُ مُصَنَّفَاتُ هُشَيْمٍ كُلُّهَا ، وَعَنْ مَالِكٍ أَحَادِيْثُ».

 هەروەها بڕوانە: وتەی ئیبن حیببان لە «مشاهير علماء الأمصار» (ص ١٥).

 هەروەها بڕوانە وتەی ابن عبد البر لە «الاستيعاب» (٣/ ٣١٢، ٥٤٣، ٦٥٤، ٦٥٥).

 هەروەها بڕوانە وتەی: شيخ الإسلام ابن تيمية لە «فتاوی ابن تیمیة» (٢٤/ ٢٩٣)، كە پرسیاری پیاوێكی لێدەكرێت بۆ بازرگانی ڕۆیشتووە و لەدەریادا خنكاوە، ئایا بەشەهیدی مردووە؟ لەوەڵامدا دەڵێت: «نَعَمْ مَاتَ شَهِيدًا إذَا لَمْ يَكُنْ عَاصِيًا بِرُكُوبِهِ».

 هەروها بڕوانە ئیبن كەثیر لە «البداية والنهاية» (٧/ ١٢٠).

 هەروەها بڕوانە ئیبن حەجەر لەچەند شوێنی كتێبەكەی «الإصابة» دەڵێت: شەهید!؟

هەروەها كاری موسڵمانان هەر لەسەر ئەمە هاتووە، سەیرم لێدێت بووترێت: بە كەس ناوترێت شەهید! لەكاتیكدا لەهەموو جەنگێكی موسڵمانان لەگەڵ كافران بەدرێژایی مێژوو، كوژراوەكان لەموسڵمانان، نە شۆردراون و نە كفنكراون و نە نوێژیان لەسەركراوە و بەشەهید ناویانهێنراوە!

 هەروەها ئەم بۆچوونەی دەڵێت: درووستە، بۆچوونی ئیبن حەجەر و موهەللەب و ئیبن عاشورە، بەڵكو بینیتان ئیبن عاشور دەڵێت: ئەمە شتێكی زانراوە و چەسپاوە لەشەریعەتدا. هەر وەك باسمانكرد كاری موسڵمانان بەردەوام لەسەر ئەمە هاتووە! هەروەها وا نەبێت ئیشكالی زۆر درووست دەبێت، هەروەها بۆچوونی ئیبن باز و لیژنەی هەمیشەییە وەك لە کتێبی «فەتواکانی لیژنەی هەمیشەیی» (12/ 23)دا هاتووە! هەروەها بۆچوونی ئێستای موفتی عەرەبستانە، تەنانەت كاتێك کە شێخ ئەحمەد یاسین دەکوژرێت لەلایەن سەهیۆنییەکانەوە بەیاننامەیەک دەردەکات -وەک لە سایتی فەرمی ئاژانسی هەواڵی عەرەبستاندا بڵاوبوویەوە- دەڵێت: «فإنّا قد تلقينا ببالغ الحزن نبأ اغتيال الشيخ الشهيد أحمد ياسين غفر الله له ورحمه ورفع درجته في المهديين وخلفه في عقبه في الغابرين على يد طغمة فاسدة ظالمة عليها من الله ما تستحق ولما كان معروفاً عن الشيخ رحمه الله صبره وجهاده ووقوفه في وجه الظلم سني حياته فإني أرجو أن تكون خاتمته هذه خاتمة السعادة وأن يكون من الشهداء الأبرار الذين قال الله عنهم {وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا...  وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ} [آل عمران: 169-173]. وإنا إذ نعزي أنفسنا وسائر إخواننا المسلمين والشعب الفلسطيني الشقيق وأهل الفقيد الذين نرجو من الله أن يكون شهيداً لنستنكر هذا الفعل الإجرامي الظالم وندعو كافة المنصفين في العالم قادة وشعوباً إلى الوقوف في وجه الظلم والظالمين وإلا فإن الله سوف يعمهم بعذاب من عنده وهذه سنة الله في كونه. نسأل الله تعالى بمنه وكرمه وجوده وإحسانه أن يتقبل أخانا الشيخ أحمد ياسين شهيداً وأن يرفع درجته في عليين ويخلفه في عقبه في الغابرين وأن يدحر الظالمين وينصر عباده الموحدين إنه سبحانه سميع مجيب».

نەك هەر ئەوەندە بەڵكو شێخی موفتی فەرماندەكات لەمزگەوتی حەرەمی مەككە و مەدینە نوێژی مردووی غائیبی لەسەر بكرێت، ئەوەبوو نوێژی غائبی لەسەركرا.

هەروەها ئەمە بۆچوونی كۆمەڵێكی تری زۆرە پێویست بەناو ڕیزكردن ناكات.

 بەكورتی بۆ کەسی شیاو بەمەرجەکانییەوە بەكاربهێنرێت جاروبار درووستە. بەڵام زۆر بەكارهێنانی كارێكی باش نییە بەتایبەت بۆ كەسی نەشیاو بێت حەرامە. والله تعالی أعلم.

  علی خان

 عەسری ڕۆژی چوار شەممە

 25ـی موحەڕەمی حەڕام 1446