پرسیار: مامۆستا من منداڵەكەم چوار مانگی تەواوكردووە و دەمانەوێت لەباری بەرین، ئایا دەتوانین؟!

وەڵام: الحمد لله والصلاة والسلام علی رسول الله، أما بعد: 

زانایان كۆكن لەسەر حەرامێتی لەباربردن بە ئەنقەست، ئەگەر كۆرپەلەكە سەد و بیست ڕۆژی تەواوكردبوو. زانایان بە دەق دەڵێن: لەباربردن بە بێ هیچ بیانوویەكی شەرعی لە جۆری ئەو منداڵ زندە بەچاڵكردنەیە كە لە سەردەمی نەفامییدا دەكرا. بەڵگەی حەرامێتی ئەمەش: ﴿وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ﴾ [الأنعام:151]. واتە: ئەو ڕۆح و نەفسانە مەكوژن كە خوا حەرامی كردووە مەگەر بە هەق.

هەروەها ئیبن جەززی دەڵێت: «وإذا قبض الرحم المني لم يجز التعرض له , وأشد من ذلك : إذا تخلق ، وأشد من ذلك : إذا نفخ فيه الروح ، فإنه قتل نفس إجماعاً »(3).  

بەڵام ئەگەر زیانێكی دڵنیایی لەسەر دایكی منداڵەكە هەبێت، لەلایەن لێژنەی پسپۆرەوە ئەو زیانە بە دڵنیاییەوە پشت ڕاستكرایەوە، هیچ ڕێگایەكی تریش نەبوو بۆ ڕزگاركردنی ژیانی دایكەكە مەگەر بە لەباربردن یان بە دڵنیاییەوە منداڵەكە لە سكی ئافرەتەكەدا مردبوو، ئەو كاتە دروستە إن شاء الله.

ئەمە بۆ پێش فووكردن بە ڕۆحی كۆرپەلەكە و پێش چلە هەر هەمان حوكمە بەڵام هەندێك لە زانایان لەم حاڵەتەدا بە دروستیان زانیووە ئەگەر مەصڵەحتێكی شەرعی هەبوو، یان زیان دوورخستنەوەیەكی دڵنیایی هەبوو.

لە كتێبی ئەلموغنیی ئیبن قودامەدا هاتووە دەڵێت: "ئەگەر دەرمانێكی خوارد بە هۆیەوە كۆرپەلەكە بە مردوویەتی لە بارچوو، ئەوا لەسەریەتی (غُرّة)یەك بدات (تۆزێكی تر ڕوونیدەكەینەوە)، ئەو ئافرەتەش هیچ میراتێكی لەو منداڵە ناكەوێت (واتە: لەو خوێنباییەی دەیدات هیچی بەر خۆی ناكەوێت)، هەروەها (كەفارەتیشی لەسەرە، كە) ئەبێت كۆیلەیەك ئازاد بكات، ئەمانەی وتمان، كەس لە زانایان خیلافی لەسەر نییە -ئەوەندەی ئێمە بزانین-، مەگەر ئەوە نەبیت هەندێك ئازادكردنی كۆیلەی لەسەر واجب ناكات". ت. و.

تەنانەت الدسوقي لە حاشيەكەیدا دەڵێت: گریمان بۆ نموونە ئەگەر ئافرەتەكە بۆنی خواردنی دراوسێكانی هات بەسەریدا و زانی (ئەغلەبی ظەنی وابوو) ئەگەر داوای ئەو خواردنە نەكات و لێی بخوات ئەوا كۆرپەلەكەی لەبار دەچێت ئەوا واجبە لەسەری داوای ئەو خواردنە بكات ئەگەر نەیكرد تا لەباری چوو ئەوا  (غُرّة)یەكی لەسەرە چونكە كەمتەرخەمبووە و هۆكار بووە. ت.و

لە كتێبی الموسوعة الفقهية الكویتیة دا هاتووە ئەڵێت: لەو ڕێگاكانی منداڵ لەباربردن بریتییە لەوەی: ... ئافرەتەكە خواردن نەخوات، ئەوەش ببێتە هۆی لەبارچوون با بە ئەنقەستیشی نەبێت، یان دەرمانێك نەخوات كە پزیشك بۆی داناوە بۆ مانەوەی حەملەكەی، لەم حاڵەتانەدا ئافرەتەكە هۆكارەكە بۆ لەباربردن. ت. و بە دەستكاریەوە.

كەواتە لێرەدا بە ئەنقەستی نییە، بەڵام هۆكارە بۆ لەبارچوون، بەڵێ تاوانی لەسەر نییە، بەڵام خوێنبایی لەسەرە.

ئەمەی باسمانكرد چ كاتێك وایە؟!

ئەمەشی باسمان كرد ئەو كاتەیە ئەگەر هاتوو هەندێك شێوەی مرۆڤ لەسەر كۆرپەلەكە دەركەوت وەك نینۆك و قژ و هاوشێوەكانیان ئەو كاتە بێخیلاف واجبە لەسەری خوێنبایی بدات. 

بەڵام كەی دەگاتە ئەو ڕادەیە؟

زانایان دەڵێن: دوای چوار مانگ واتە سەد و بیست ڕۆژ ئەوسا منداڵەكە وای لێدێت كە شێوەی مرۆڤی لەسەر دەردەكەوێت.

تەنانەت مالكیەكان ئەڵێن: ئەگەر هیچ شوێنەوارێكی مرۆڤیشی پێوە دیار نەبوو هەر لەسەری پێویستە الغرة یەك بدات، تەنانەت ئەگەر پارچە خوێنێكی ڕچ و مچیش بوو!

بە كورتی: ئەگەر هاتوو پاش چل ڕۆژ لەبار برا لەسەر ڕای صەحیح غوڕرەیەكی لەسەرە بیدات، بەڵام ئەگەر پێش چل شەو بوو ئەوا تەنها تەوبەی لەسەرە، واتە خوێنبایی و كەفارەتی لەسەر نییە.

خوێنباییەكەی چەندە؟

خوێنباییەكەی بریتییە لە «غُرَّە»یەك, «غُرَّە»ش واتە:  كەنیزەكێك یان كۆیلەیەكی بچووكی ساغی ممیزی بێ عەیب كە لە نرخەكەی كەم نەكاتەوە، تاوانبار هەڵدەستێت ئەمە دەدات بە میراتبەرە بێتاوانەكان، ئەگەریش نەبوو -كە لەم زەمانەی خۆماندا نییە- ئەوا هەندێك دەڵێن: دەكاتە ئەندازەی یەك لە دەی خوێنبایی ئافرەتێك(2)، دەڵێن دەكاتە: نزیك دوو سەد و سیانزە گرام زێڕ.

زێڕەكەش بە نرخی ئەمڕۆ (31ـی تەمموزی 2021) دەكاتە: 12.437 دوانزە هەزار و چوار سەد و سی و حەوت دۆلار، واتە: هەژدە ملیۆن و چوار سەد و حەوت هەزار، بە داشكاندنی ئەمڕۆ.

ئەمە ئەگەر یەك كۆرپەلە بوو، خۆ ئەگەر لفانە (دووانە) بوو یان زیاتر ئەوكاتە بە گوێرەی كوژراوەكان خوێنبایی دەدات.

ئەمەش بە بەڵگەی فەرموودەكەی ئەبو هورەیرە دەڵێت: «اقْتَتَلَتِ امْرَأَتَانِ مِنْ هُذَيْلٍ ، فَرَمَتْ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى بِحَجَرٍ فَقَتَلَتْهَا وَمَا فِي بَطْنِهَا ، فَاخْتَصَمُوا إِلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَقَضَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّ دِيَةَ جَنِينِهَا غُرَّةٌ ، عَبْدٌ أَوْ وَلِيدَةٌ ، وَقَضَى بِدِيَةِ الْمَرْأَةِ عَلَى عَاقِلَتِهَا ، وَوَرَّثَهَا وَلَدَهَا وَمَنْ مَعَهُمْ ، فَقَالَ حَمَلُ بْنُ النَّابِغَةِ الْهُذَلِيُّ : يَا رَسُولَ اللهِ ، كَيْفَ أَغْرَمُ مَنْ لَا شَرِبَ وَلَا أَكَلَ ، وَلَا نَطَقَ وَلَا اسْتَهَلَّ ؟ فَمِثْلُ ذَلِكَ يُطَلُّ ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : إِنَّمَا هَذَا مِنْ إِخْوَانِ الْكُهَّانِ مِنْ أَجْلِ سَجْعِهِ الَّذِي سَجَعَ»(1).

ئەو بڕە پارەیە بە كێ دەدرێت؟!

ئەو خوێنباییەشی باسمانكرد دەدرێت بە میراتبەرەوكان جگە لە قاتلەكە! ئەگەریش میراتبەرەكان لێی خۆشبوون، ئەوا ئەستۆی پاك دەبێتەوە. بەڵام ئەم لێخۆشبوونە كەفارەت لانادات.

ئەگەریش هاتوو زیاد لە قاتلێك بەشداربوو بە مباشرەكردنی تاوانەكە، بە پێی شەرع قاتل بوون ئەو كاتە خوێنباییەكە بە هاوبەشی لە نێوانیان دەبێت و دەدرێت بە میراتبەرەكان بە گوێرەی ئەوەی لە شەریعەت ڕوونكراوەتەوە و هیچ پەیوەندی بە هەژار و نەدارەوە نییە بەڵكو مافی میراتبەرەكانە دارا بن یان نەدار، گەورە بن یان گچكە، نێر بن یان مێ، ئەگەریش منداڵ بوون ئەوا كاربەدەستەكەی وەریدەگرێت و ئیستثماری دەكات تا تەمەنی پێگەیشتنیان ئەوسا شاهید دەگرێت و تەسلیمان دەكاتەوە.

هاوبەشەكەش بەوە دەبێت موباشەرەی تاوانەكە بكات، ئیتر هاوڕێیەكی ئافرەتەكە بێت یان مێردەكەی یان پزیشكەكە، هەموویان بەشدار دەبن لە خوێنباییەكە.

ئەگەرنا ئەوكاتە تەنها تاوانی هاوكاریكردن و یارمەتیدانیان لەسەرە و لە خوێنبایی هاوبەشی نابێت: ﴿ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى ‌وَلَا ‌تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ [المائدة: 2].

 سەبارەت بەوەی كەفارەتەكە چییە؟

كەفارەتەكە برییتە لەوەی لەم ئایەتەدا هاتووە: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلَّا خَطَأً وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلَّا أَنْ يَصَّدَّقُوا فَإِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَإِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ [النساء: 92].

لەم ئایەتەدا باسی دوو مانگ بە ڕۆژووبوون كراوە بە دوای یەكتردا، بەڵام ئایا ئەمە بۆ كۆرپەلەشە؟

خیلافی لەسەرە، هەندێك دەڵێن: واجبە، وەكو قساسێك لەسەر كوشتنی نەفسێك، هەشە دەڵێت: واجب نییە چونكە نەهاتووە لە فەرموودەدا.

جا ئەگەریش نەیتوانی لەبەر بیانوویەكی كاتی ئەوا چاوەڕێی توانین دەكات، ئەگەریش بیانووەكەی درێژ خایەن بوو، ئەوا هەندێك لە زانایان دەڵێن: نانی شەست هەژار دەدات ئەگەر هەیبوو. ئەمەش وتەی هەندێك لە شافعییەكانە، بەڵام هیچ بەڵگەیەك نییە لەسەر ئەمە و جمهوریش لەسەر ئەمەن.

بە كورتی حاڵەتەكانی لەباربردنی ئەنقەست:

لەمەشەوە ڕوون بوویەوە كە خوێنبایی و كەفارەتدان كۆمەڵێك حاڵەتی هەیە بۆ لەباربردن و، هەر حاڵەتێكیش حوكمی خۆی هەیە:

حاڵەتی یەكەم: پێش دروستبوون (پێش چل ڕۆژ).

جا ئەگەر ئەم هۆكار نەبوو ئەوا نە خوێنبایی لەسەرە، نە كەفارەت، نە تاوان.

ئەگەریش ئەم هۆكاری لەبارچونەكە بوو ئەوا تەوبەی لەسەر واجبە و حەرامێكی ئەنجامداوە بەڵام نە خوێنبایی و نە كەفارەتی لەسەر نییە.

حاڵەتی دووەم: پاش درووستبوون (پاش چل ڕۆژ).

دیسانەوە ئەگەر ئەم هۆكار نەبوو ئەوا نە خوێنبایی و نە كەفارەت و نە تاوانی لەسەر نییە.

ئەگەریش ئەم هۆكاربوو، ئەوا:

دوو حاڵەتی بۆ هەیە:

حاڵەتی پاش درووستبوون و پێش ڕۆحچوونەبەری. ئەوا ئەو خیلافەی تێدایە باسمانكرد كە ئەگەر پاش دروستبوون و پێش ڕۆحچوونەبەر بێت ئەوا خوێنبایی لەسەرە ، سەبارەت بە كەفارەتیش باشترە بیدات كە برییتییە لە ئازادكردنی كۆیلەیەك و ڕۆژووگرتنی دوو مانگ لە شوێن یەكتر.

چونكە زانست دەڵێت لە چلەی دووەم ئیتر منداڵ دڵی لێدەدات.

حاڵەتی دووەم: پاش ڕۆحچوونەبەری (واتە پاش سەد و بیست شەو). ئەوا تەوبەی لەسەر واجبە و حەرامێكی ئەنجامداوە بە كۆدەنگی زانایان، هەروەها ئەبێت خوێنباییش بدات بە كۆدەنگی زانایان، هەروەها كەفارەتیش دەدات لەلای شافعی و حەنبەلییەكان. ئەمەش نزیكترە، وتراویشە واجب نییە ئەمەش مەزهەبی حەنەفی و مالكییەكانە.

واتە بە كورتی: ئەبێت كۆرپەلەكە هەندێك شوێنەواری درووستبوونی پێوە دیار بێت، چونكە ئەو كاتە دەزانرێت خەریكە دەگۆڕیت ودەبێتە مرۆڤ.

شێخی عوسەیمینیش حاڵەتەكانی هەمووی كۆكردۆتەوە و بە خەتی خۆی نووسیویەتی و دەڵێت:

الجناية على الحمل باعتبار ضمانه وكفارة قتلة ، أقسام أربعة :

القسم الأول : ما لا ضمان فيه ولا كفارة ، وله ثلاث صور :

الصورة الأولى : أن يموت مع أمه ولم يخرج منها .

الثانية : أن يخرج مضغة غير مخلقة أو قبل ذلك .

الثالثة : أن يموت في بطن أمه ولم يخرج منها مع بقاء حياتها ، ذكره في "المغني" (12/62) . قال: وحُكِي عن الزهري أن عليه غرة ، لأن الظاهر أنه قتل الجنين .

القسم الثاني : ما يضمن بغرة ولا كفارة فيه ، وله صورة واحدة ، وهي أن يخرج مضغة مخلقة قبل نفخ الروح فيه .

القسم الثالث : ما يضمن بغرة مع الكفارة ، وله ثلاث صور :

الصورة الأولى : أن يخرج ميتاً بعد نفخ الروح فيه .

الثانية : أن يخرج حياً لوقت لا يعيش لمثله [أقل من ستة أشهر من بداية الحمل] ثم يموت من الجناية .

الثالثة : أن يخرج حياً لوقت يعيش لمثله ويتحرك حركة اختلاج ونحوها كحركة المذبوح ثم يموت .

القسم الرابع : ما يضمن بدية كاملة مع الكفارة ، وله صورة واحدة وهي أن يخرج حياً لوقت يعش لمثله حياة مستقرة ، ثم يموت بسبب الجناية. اهـ

----------------------

(1)  أخرجه البخاري في "صحيحه" (6910)، ومسلم في "صحيحه" (1681).

(2) هەندیكیشیان دەڵێن خوێنبایی دایكی، واتە دایكی ئەو كۆرپەلەیە ئەگەر بكوژرێت، خوێنبایی هەيە، یەك لە دەی خوێنبایی خۆی دەدات بە خوێنبایی كۆرپەلەكەی. ئەوە مەبەستی فیقهناسانە لە: (دية الأم).

(3) "القوانين الفقهية" (2/70) . 

والحمد لله رب العالمین.

علی خان

31/7/2021

 21 ذو الحجة 1442