پرسیار: ئایا ڕاستە ئیمامى عوسمان خزمەکانى خۆى کردوە بە والى ؟

 ئەو خزمانەی عوسمان رضي الله عنه كە كردبوونی بە والی بریتین بون له‌:

یەكەمیان: موعاویە. 
دووەم: عەبدوڵڵای كوڕی سەعدی كوڕی ئەبی سەرح. 
سێیەم: وەلیدی كوڕی عوقبە 
چوارەم: سەعیدی كوڕی عاص. 
پێنجەم: عەبدوڵڵای كوڕی عامر. 
ئەم پێنجە عوسمان كردنی بە والی، هەمووشیان خزمی عوسمانن، ئەوان پێیان وایە ئەم كارە جێگای تانە و نەنگی یە بۆ عوسمان، كەوابوو با تەماشایەكی باقی والی یەكانی تری عوسمان بكەین رضي الله عنه .
ئەبو موسای ئەشعەری، قەعقاعی كوڕی عەمر، جابری موزەنی، حەبیبی كوڕی مەسلەمە، عەبدولڕەحمانی كوڕی خالدی كوڕی وەلید، ئەبو ئەعوەری سوللەمی، حەكیمی كوڕی سەلامە، ئەشعەسی كوڕی قەیس، جەریری كوڕی عەبدوڵڵای بەجەلی، عوتەیبەی كوڕی نەههاس، مالكی كوڕی حەبیب، نەسیری عەجەلیی، سائیبی كوڕی ئەقرەع، سەعیدی كوڕی قەیس، سەلمانی كوڕی ڕەبیعە، خونەیسی كوڕی خوبەیش. 
ئا ئەمانە والیەكانی عوسمانن، ئەگەر هەر بەخێراییەكیش بێت تەماشایەكی والیەكان بكەین، دەبینین خزمەكانی عوسمان زۆر زۆر كەمترن لە چاو ئەوەكانی تر، بە تایبەت ئەگەر بزانین كە پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم خێڵی ئومەییەی زیاتر لە هۆزەكانی تر دەكردن بە كاربەدەست و والی. 
شیخ الاسلام ئیبن تەیمیە: ئەڵێ: (هیچ هۆزێك لە هۆزەكانی قوڕەیش ناناسین بە ئەندازەی بەنی ئومەییە پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم بەكاری هێنابن وبە كاربەدەستی دانابێتن، ئەمەش لەبەر ئەوەی ژمارەیان زۆربووە و لەگەڵ ئەوەشدا دەم سپی و پایەدار بوون لە نێو خەڵكدا) (منهاج السنة) (6/192).
لەوانەی كە پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم بەكاری هێنان وكردنی بەوالی و لەبەنی ئومەییەش بون: عەتتابی كوڕی ئوسەید، ئەبو سوفیانی كوڕی حەرب، خالدی كوڕی سەعید، عوسمانی كوڕی سەعید، ئەبانی كوڕی سەعید. پێنج كەس بە ژمارەی ئەوانەی كە عوسمان رضي الله عنه كردنی بەوالی. 
دوای ئەوەش ئەڵێین: ئەمانە هەر هەمویان لەیەك كاتدا نەكراون بەوالی، سەرەتا وەلیدی كوڕی عوقبەی دانا، بەڵام دواجار لایدا و سەعیدی كوڕی عاصی لە شوێنی دانا، كەوابو لەیەك كاتدا پێنج نەبوون. 
سەرباری ئەوەش، عوسمان پێش ئەوەی وەفات بكات سەعیدی كوڕی عاصیشی لادا( (تاريخ الطبرى) (3/445).)
كەواتە كاتێك عوسمان وەفاتی كردوە لە هەموو بەنی ئومەیە تەنها سێ‌ والی مابون، كە بریتین لە: موعاویە و عەبدوڵڵای كوڕی سەعدی كوڕی ئەبی سەرح و عەبدوڵڵای كوڕی عامری كوڕی كورەیز، هەروەها عەبدوڵڵای كوڕی عامریش پێش وەفاتكردنی عوسمان دەستی لە كار كێشایەوە (تاريخ الطبرى) (3/445).
ئا لێرەدا شتێك هەیە پێویستە ئاماژەی بۆ بكرێ‌، ئەویش ئەوەیە: وەلیدی كوڕی عوقبە و سەعیدی كوڕی عاص كە عوسمان لایبردن والی بوون بەسەر كوفەوە! ئەو كوفەیەی كە عومەر سەعدی كوڕی ئەبی وەقاصی تێدا دەركرد!
هەروەها عوسمان ئەبو موسا و وەلید و هی تریشی تێدا دەركرد
ئەو كوفەیەی كە عەلی دوعای لە خەڵكەكەی كردووە. 
ئەو كوفەیەی كە خەڵكەكەی غەدریان لە حوسەینی كوڕی عەلی كرد. 
ئەو كوفەیەی كە خەڵكەكەی پەیمانەكەیان شكاند لەگەڵ موسلمی كوڕی عەقیل دا. 
لە كۆتاییدا و نەك كۆتاهەمین، ئەو كوفەیەی كە خەڵكەكەی حوسەینی كوڕی عەلیان كوشت!
ئەو كوفەیەی كە ڕۆژێك لە ڕۆژان بە هیچ والیەك ڕازی نەبووە. 
كەوابوو لە كارلابردنی ئەو والیانە لەلایەن عوسمانەوە نابێتە جێگای تانە بۆ ئەو والیانە، بەڵكو جێگای تانە و عەیبەیە بۆ ئەو شارەی كە تێیدا والی بوون، دوای ئەوەش: ئایا ئەو والیانە شیاویی خۆیان ئیسپات كرد یا نا؟ -إن شا‌ء الله- دوایی شایەتی زانایان لەسەر ئەو والیانەی عوسمان دێنینەوە. 
هەروەها ئەڵێین: بە هەمان شێوە عەلی كوڕی ئەبو تالبیش خزمەكانی خۆی كردووە بە والی وەکو ((عەبدوڵڵا) و (عوبەیدوڵڵا) و (قیثم)و(تەممام)... كە هەر چواریان كوڕی عەباسن كردونی بەوالی، هەروەها زڕ كوڕەكەی خۆشی: موحەممەدی كوڕی ئەبوبەكر. هەروەها عەبدولڕەحمانی كوڕی هوبەیرەی كوڕی ئوم هانیئی خوشكیشی. بڕوانە: : (تاريخ خليفة بن الخياط) (ص200-201). كەسیش ڕەخنەی لێ‌ نەگرتوە، ئێمەش ڕەخنەمان لێ‌ نەگرتووە و لێشی ناگرین.

جا ئەو كەسەی كە ئەم ڕەخنەیە دەگرێت -بە والی دانانی خزمەكانی عوسمان-، یان ئەوەتا سوننیە یا شیعیە
* ئەگەر شیعیەك بوو، بەوە وەڵامی دەدەینەوە كە: عەلی كوڕی ئەبی تالبیش بە هەمان شێوە خزمەكانی خۆی كردوە بەوالی، كەواتە هەردووكیان لە مەسەلەكەدا یەكسانن، ئەگەر بە والی دانانی خزم بكەیتە ڕەخنە و گازندە بەسەر عوسمانەوە، ئەوا بەهەمان شێوە بە والی دانانی خزمەكانی عەلی لەلایەن خودی عەلی یەوە، ئەبێ ببێتە ڕەخنە و گازندە بەسەریەوە، خۆ ئەگەر ئەم كارە هیچی تێدا نییە بۆ عەلی، ئەوا بەهەمان شێوە بۆ عوسمانیش هیچی تێدا نییە، بەڵكو هەموو ئەوانەی كە عوسمان كردنی بە والی، باشتر بوون لە وانەی كە عەلی كردنی بە والی، جگە لە عەبدوڵڵای كوڕی عەبباس نەبێت. 
* بەڵام ئەگەر هاتوو كابرا سوننی بوو، ئەوا پێی ئەڵێین: تۆ دوو ڕێگات لە پێشە :
یەكەمیان: ئەوەتە بڵێی عوسمان بە هۆی خۆشەویستی و خزمایەتیەوە كردونی بە فەرمان ڕوا، بەڵام شایانی فەرمانڕەوایەتی نەبوون. 
دووەمیان: ئەوەتە بڵێی: عوسمان رضي الله عنه وای ئەزانی ئەوان شایستەی ئەو كارەن بۆیە ئەو كارەی پێ سپاردن. جا ئەسڵیش وایە گومانی چاكە ببرێ بە ئەمسالی عوسمان رضي الله عنه، دوای ئەمانەش با تەماشایەكی ژیان و ڕەوشتی ئەو والیانە بكەین كە عوسمان رضي الله عنه دایناون. 
ئەمانەش شایەتی زانایانن بۆ ئەو والیانە:
یەكەم: موعاویەی كوڕی ئەبو سفیان. 
هیچ موسوڵمانێك گومانی لەوەدا نییە كە موعاویەی كوڕی ئەبو سفیان رضي الله عنه یەكێك بووە لە باشترین والییەكان، تەنانەت خەڵكی شام زۆر زۆریشیان خۆشویستوە، عومەری كوڕی خەتتاب كردبووی بە والی بە سەر شامەوە، تەنها كارێك كە عوسمان كردبێتی ئەوە بووە، موعاویەی هەر لەو شوێنەی خۆی هێشتۆتەوە لەگەڵ زیادكردنی هەندێ ناوچەی تر بۆ سەر ویلایەتەكەی. 
دوای ئەوەش لە سەردەمی پەیامبەری خوادا صلى الله عليه وسلم موعاویە نوسەری وەحی بووە، هەروەها یەكێك بووە لە باشترینی والیەكان .
دووەم: عەبدوڵڵای كوڕی سەعدی كوڕی ئەبی سەرح. 
یەكێك بوو لە هاوەڵانی پەیامبەر صلى الله عليه وسلم ، پاشان لە دین هەڵَگەڕایەوە، بەڵام دوای ئەوە دووبارە تەوبەی كرد و گەڕایەوە و هات بۆلای پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم بەڵكو بەیعەتی لێوەربگرێت، عوسمان وتی: ئەی پەیامبەری خوا بەیعەتی لێوەرگرە، ئەو تەوبەی كردووە، بەڵام پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم نەیكرد، عوسمانیش هەر ڕەجای لە پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەكرد وهەر وازی نەهێنا، تا ئەوەی پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەستی درێژكرد و بەیعەتی پێدا(أخرجه أبو داود، كتاب الحدود، باب الحكم فى من ارتد (4359).
ئەویش لە هەموو ئەوانەی پێشووی تەوبەی كرد، هەروەها یەكێك بووە لە والیە باشەكان، لەسەر دەستی ئەم فەتحی ئیفریقیا كرا. 
زەهەبی لەبارەیەوە دەڵێ: هیچ سنورێكی نەبەزاندوە، لە دوای موسوڵمان بوونیەوە لە ساڵی فەتحدا هیچ كارێكی وا گەنی نەكردووە كە ببێتە گلەیی و گازندە بەسەریەوە، هەروەها پیاوێكی زۆر ژیرو چاك بوە (سير أعلام النبلاء)(3/34). 
و ئەو هەموو فتوحاتە زۆرەی لە ئیفریقیە كرا، هەمووی لەسەر دەستی ئەمدا بوو رضي الله عنه .
سێیەم: سەعیدی كوڕی عاص:
یەكێك بووە لە هاوەڵە باشەكانی پەیامبەر صلى الله عليه وسلم، زەهبی لە بارەیەوە دەڵێ: ( ئەمیرێكی بەڕێز و زۆر چاك و نەرم و نیان و بەویقار بووە، خۆڕاگر و ژیر بووە، شیاوی خیلافەت بووە) (سير أعلام النبلاء) (3/445). 
چوارەم: عەبدوڵڵای كوڕی عامری كوڕی كوڕەیز. 
ئەم بوو فەتحی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی كیسرا و خۆراسانی كرد، لەسەر دەستی ئەم لە سەردەمی عوسماندا كۆتایی بە دەوڵەتی فارس هێنرا، هەروەها فەتحی سەجستان و كرمان و چەند ناوچەیەكی تریشی كردووە، زەهەبی لە بارەیەوە ئەڵێ: (یەكێك بووە لە گەورە فەرمانڕەوا و جوامێر و لێهاتوەكانی عەرەب) (سير أعلام النبلاء)(3/21). 
پێنجەم: وەلیدی كوڕی عوقبە.
لەلای (شەعبی) باسی حەبیبی كوڕی مەسلەمە و جیهاد و فتوحاتەكانی كرا، ئەویش وتی: ئەی ئەگەر وەلید و غەزا و ویلایەتەكەیتان ئەبینی؟ (تاريخ الطبري) سنة 30 هـ (2/610). 
وەلید پێنج ساڵی ڕەبەق ئەمیری كوفە بوو هێشتا ماڵەكەی دەرگایەكی پێوەنەبوو، هەركەس بیویستایە دەهات و قسەی لەگەڵدا دەكرد، خەڵكیش خۆشیان ئەویست، بەڵام ئیتر هەروەكو ووتراوە: خەڵكی كوفەیە ئیتر...
ئەوەی لە وەلید گیرا ئەم دوو شتە بوو:
یەكەم: ئەڵێن ئەم ئایەتە لەسەر ئەو دابەزیوە : [يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ]. واتە: (ئەی ئەوانەی باوەڕتان هێناوە، ئەگەر فاسق و تاونكارێك هەواڵێكی گرنگی بۆ هێنان، پەلەمەكەن و سەرنج بدەن و لێی بكۆڵنەوە تا بۆتان ڕوون دەبێتەوە، نەوەك بە نەزانی زیان بگەیەنن بە خەڵكێك، جا دوای پەشیمان ببنەوە لەو كارەی كە پێی هەستاون).
ئەوەی كە مەشهورە لە كتێبەكانی تەفسیردا ئەم ئایەتە كاتێك دابەزی كە پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم وەلیدی كوڕی عوقبەی نارد بۆ لای بەنی موستەلیق (بني المصطلق) بە مەبەستی هێنانی زەكاتەكانیان، جا كاتێ گەیشتە لایان خەڵكەكە بەرەو ڕووی هاتن(بە مەبەستی پێشوازی لە وەفدی پەیامبەر)، ئەویش ترسا (وایزانی پەلاماری ئەدەن و ئەیانەوێ‌ بیكوژن )و گەڕایەوە بۆ لای پەیامبەر صلى الله عليه وسلم ، وتی ئەی پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم ویستیان بمكوژن، پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم توڕەبوو و خالدی كوڕی وەلیدی ڕەوانەیان كرد، بەڵام دوای دابەزاندنی ئایەتەكە، پەیامبەری خوا صلى الله علیە وسلم فەرمانی كرد لێكۆڵینەوە بكرێت تا مەسەلەكە ڕوون دەبێتەوە، ئەوە بوو كە لە مەسەلەكە كۆڵینەوە وتیان: ئێمە بۆ كوشتنی نەهاتبوین، بەڵكو زەكاتەكانمان هێنابوو، چونكە نێردراوەكەی پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دواكەوت. 
دووەم: ئەڵێن بە سەرخۆشی نوێژی بەیانی كردووە، چوار ڕكاتی كردووە و پاشان سەلامی داوەتەوە و وتویەتی، زیادەتان بۆ بكەم؟ 
ئەوانیش گوتوویانە: تۆ لە مڕۆوە زیادەی، ئەوەبوو ڕۆیشتن بۆ لای عوسمان و سكاڵایان لەلا كرد، ئەویش بە (حەددی) مەی خۆر قامچی لێدا. 
لە صەحیحی موسلمیشدا هاتووە كە عوسمان بە حەددی مەی خۆر قامچی لە وەلید داوە . (صحيح مسلم) كتاب الحدود، باب حد الخمر، حديث (1707). 
سەبارەت بە یەكەمیان: مەشهورە لەلای موفەسیرین((أحمد) (4/279 )، كەوا ئایەتەكە لەبارەی وەلیدەوە دابەزیوە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێ‌ كە وەلید فاسقە، چونكە خوای پەروەردگار حوكمێكی گشتی داوە بەسەر ئەو كەسەی كە هەواڵ ئەهێنێ‌، با پەروەردگاریش -سبحانە- بە فاسق ناوی هێنابێ، یانی ئیتر هەتا هەتایە هەر بە فاسقی دەمێنێتەوە؟ 
خوای بەرز و پیرۆز دەفەرموێ: [ وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (4) إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِن بَعْدِ ذَٰلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ] {النور:4-5}. واتە: (وئەوانەی كە بوختان دەكەن بە ئافرتانی داوێن پاك، لە پاشان چوار شایەت ناهێنن، ئەوانە هەشتا شەلاق (قامچی) یان لێبدەن و ئیتر هەرگیز شایەتیان لێوەرمەگرن، ئا ئەوانە لەسنور دەرچوون وفاسقن، جگە لەوانەی دوای ئەوە تەوبە دەكەن و دەگەڕێنەوە و كردەوەیان چاك دەكەن و چاكسازی دەكەن، ئەوە بێگومان خوا لە ئاست ئەو جۆرە كەسانەدا لێخۆشبوی بە بەزەییە. گریمان ئەم ئایەتە لەسەر وەلیدی كوڕی عوقبە دابەزیووە، ئایا تەوبەكردنی بۆ نییە؟!
سەبارەت بە مەی خواردنەوەكەشی، پێش هەموو شتێ، ئەوە خوا ئەزانێ‌ كە خواردویەتی یان نا؟ نەك صەحیحی موسلم بەدرۆ بخەمەوە، بەڵكو لە صەحیحی موسلم دا هاتووە كە لەسەر مەی خواردنەوە قامچی لێدراوە، بەڵام ئایا سابت بووە مەی خواردبێ یان نا؟ ئەمەشتێكی ترە. 
كاتێك كە وەلیدی كوڕی عوقبە والی بوو بەسەر كوفەوە، دوو پیاو لە خەڵكی كوفە هاتن بۆ مەدینە بۆلای عوسمانی كوڕی عەففان و پێیان وت: وەلیدی كوڕی عوقبەمان بینی بە سەرخۆشیەوە نوێژی بەیانی بۆكردین، یەكێكیان وتی: خۆم بینیم بەسەر خۆشی، ئەوەكەی تر وتی: من بینیم مەیەكەی هەڵدەهێنایەوە. عوسمانیش وتی: حەتمەن خواردوویەتیەوە بۆیە هەڵی دێنێتەوە. 
عەلی كوڕی ئەبو تالب و حەسەنی كوڕی عەلی و عەبدوڵڵای كوڕی جەعفەریشش لەوێ ئامادە بوون. ئەوەبوو عوسمان فەرمانیدا قامچی لە وەلید بدرێ و پاشان لە والێتی كوفەش لایبرد، بەڵام هەندێك لە زانایان گومانیان لە شایەتی شایەتەكان هەیە، نە لە ڕاستێتی چیرۆكەكە، بەڵێ‌ ئەو قامچی لێدراوە هەروەكو لە صەحیحی موسلم دا هاتووە، بەڵام ئایا هەردوو شایەتەكە ڕاستگۆ بوون؟ 
هەركەس زانیاری زیاتری لە بارەی مەسەلەكەوە ئەوێ، با تەماشای كتێبی (العواصم من القواصم) بكات بە تەحقیقی (محب الدين الخطيب) لەوێدا ڕەخنە و تانە لە هەردوو شایەتەكە دەگرێ و ڕونیشی ئەكاتەوە كە هەردوو شایەتەكە جێی متمانە نین . (العواصم من القواصم) ص (107 - 108) الحاشية.
گریمان ئەو شایەتانەش ڕاستگۆبن، خۆ هیچ نەنگی و تانەیەكی بۆ عوسمان تێدا نییە، بەڵكو هەر كە مەیخواردنەوەكەی یەكلابوویەوە، ڕاستەوخۆ قامچی لێداوە و لە فەرمانڕەوایی دەریكردوە، خۆ عوسمان هەڵەیەكی نەكردووە؟ هەروەكو دیارە، بەڵكو ئەمە شانازیە بۆ عوسمان، كە ڕۆیشتووە قامچی لە خزم و نزیكێكی خۆی داوە و لە والیەتی دەریكردوە و پشتگیری نەكردووە، دوای ئەوەش خۆ وەلیدی كوڕی عوقبە مەعصوم نییە؟ ئێمە هەر لە سەرەتای باسەكەمانەوە وتمان ئێمە بانگەشەی مەعصومیەت بۆ هاوەڵانی پەیامبەر صلى الله عليه وسلم ناكەین.
لەسەردەمی عومەریشدا شتێكی ئاوها ڕویدا، ئیبن مظعون مەی خواردەوە وئەم ئایەتەی تەئویل كرد: [لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوا وَّآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوا وَّآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوا وَّأَحْسَنُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ] {المائدة: 93}.
بەڵام دواجار عومەر ڕاستی مەسەلەكەی بۆ ڕوون كردەوە و پاشان لە والێتی دەریكرد، جا ئا ئەوانەن والیەكانی عوسمان، تاكە كەسێك كە ئەكرێت تانەی لێبدرێ وەلیدی كوڕی عوقبەیە، ئەویش هیچ تانەیەكی بۆ عوسمان تێدا نییە، جا ئەگەر تانەیەكیش هەبێ تەنها لەسەر خودی وەلیدی كوڕی عوقبەیە.

بۆ زیاتر بڕوانه‌ کتێبی: دەمێک لە مێژووى ئیسلام.