وه‌ڵامی پرسیاره‌ باوه‌كانی ڤایرۆسی كۆرۆنا (به‌شی دووه‌م)

6- ئایا ڕاسته‌ كه‌ ڤایرۆسی كۆرۆنا ناڕواته‌ شاری مه‌دینه‌وه‌؟ 

وه‌ڵام: سه‌ره‌تا پێویسته‌ ئه‌وه‌ ڕوون بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ له‌م باره‌وه‌ فه‌رموده‌یه‌كمان هه‌یه‌، له‌ صه‌حیحی بوخاری دا هاتووه‌: په‌یامبه‌ر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمویه‌تی: «عَلَى أَنْقَابِ الْمَدِينَةِ مَلَائِكَةٌ، لَا يَدْخُلُهَا الطَّاعُونُ وَلَا الدَّجَّالُ». واته‌: له‌ شوێنی چوونه‌ ژووره‌وه‌ی شاری مه‌دینه‌ فریشته‌ی لێیه‌، جا تاعون وده‌ججال ناڕۆنه‌ ناویه‌وه‌. 

ده‌بینی په‌یامبه‌ری خوا  صلى الله عليه وسلم باسی تاعونی كردووه‌ نه‌ك هه‌موو په‌تایه‌ك كه‌ تاعوون جۆرێكه‌ له‌ په‌تا، واته‌ هه‌موو تاعونێك په‌تایه‌ به‌ڵام هه‌موو په‌تایه‌ك مه‌رج نیه‌ تاعوون بێت. بڕوانه‌: شرح مسلم للنووي (14/204).

هه‌روه‌ها قازی عیاض ئه‌ڵێت: وَقَالَ عِيَاض: «أصل الطَّاعُون القروح الْخَارِجَة فِي الْجَسَد، والوباء عُمُوم الْأَمْرَاض فسميت طاعوناً لشبهها بهَا فِي الْهَلَاك، وإلاَّ فَكل طاعون وباء وَلَيْسَ كل وباء طاعوناً... وَيدل على ذَلِك أَن وباء الشَّام الَّذِي وَقع فِي عمواس إِنَّمَا كَانَ طاعونًا». بڕوانه‌: إكمال المعلم بفوائد مسلم 7/121، وعمدة القاري باب ما یذكر في الطاعون ح5728.

هه‌روه‌ها تاعوون وڤایرۆسی كۆرۆناش جیاوازن نه‌ك هه‌ر له‌ ڕووی ئه‌حكامه‌ شه‌رعیه‌كانه‌وه‌ به‌ڵكو له‌ ڕووه‌ پزیشكیه‌كه‌شیه‌وه‌، تاعون وه‌ك له‌ كتێبه‌ پزیشكیه‌كان دا هاتووه‌: نه‌خۆشیه‌كی به‌كتریاییه‌ به‌ هۆی به‌كتریای (Yersinia pestis)ه‌وه‌ دروست ده‌بێت، وتووشی كرتێنه‌ره‌ ده‌شته‌كیان (القوارض البرية) ده‌بێت وه‌ك مشك، وله‌ ڕێگه‌ی كێچ (برغوث)ه‌وه‌ له‌ نێوان كرتێنه‌ره‌كان بڵاو ده‌بێته‌وه‌ وله‌ كاتی پێوه‌دانی مرۆڤ ئه‌ویش تووش ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها له‌ ڕوانگه‌ی ڕێگاكانی گواستنه‌وه‌ی ونیشانه‌كانیشی هه‌ر جیاوازن.

به‌ڵام په‌تا گشتگیر تره‌، ڤایرۆسی كۆرۆناش كه‌ ئێستا ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی به‌ په‌تا ده‌یناسێنێت بریتیه‌ له‌ پۆلێكی فراوانی ڤایرۆسەکان، ساڵی 1960 لە مرۆڤدا دەست نیشان کرا، نیشانەکانی هاوشێوەی نیشانەی سەرما بوونن، بەڵام تووندتره‌ وتووشی سەرئێشە، وئاو لە لووت هاتن، وکۆکە وتا، وهەناسە تەنگی، وئازاری جەستە ولەرزی ده‌كه‌ن. ولە ڕێگەی کۆکە، وپژمە ودەست لێدان دەگوازرێتەوە. ناوه‌ پزیشكیه‌كه‌ی ئه‌م ڤایرۆسه‌ نوێیه‌ بریتیه‌ له‌: (COVID-19) دوو پیتی سەرەتا (CO) كورت كراوه‌ی (CORONA)یه‌، (VI)یش (Virus)، پیتی (D)یش (disease) واتا نەخۆشی، (19)ه‌كه‌ش هێمایه‌ بۆ ئه‌وه‌ی لە ٢٠١٩ دۆزراوه‌ته‌وه‌.

جا فه‌رموده‌كه‌ باسی تاعوون ده‌كات وتاعوونیش جۆرێكی تایبه‌تی په‌تایه‌، ئه‌مێنێته‌وه‌ بزانین به‌ درێژایی مێژوو مه‌دینه‌ تووشی تاعوون هاتووه‌؟

نه‌خێر به‌ درێژایی مێژوو نه‌زانراوه‌ تاعون تووشی مه‌دینه‌ هاتبێت. وه‌ك له‌ كتێبی: الأذكاری پێشه‌وا نه‌وه‌وی دا هاتووه‌.

ئه‌مه‌ ڕوویه‌ك.

ڕوویه‌كی تر هه‌یه‌ بۆ وه‌ڵام دانه‌وه‌ی ئه‌مه‌ كه‌ هه‌ندێك له‌ زانایانم بینی باسیان ده‌كرد ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌: تاعون وهه‌موو په‌تایه‌ك ده‌گرێته‌وه‌ به‌ڵام مه‌به‌ست پێی په‌تایه‌كه‌ خه‌ڵكه‌كه‌ بن بڕ بكات وه‌ك ئه‌وسا تاعوون ده‌یكرد، ئه‌مه‌ش هه‌ر گیز ڕووی نه‌داوه‌، ئه‌ڵێن: وه‌ك ڕێزێك بۆ په‌یامبه‌ری خوا  صلى الله عليه وسلم.

دوای بیستنی ئه‌مه‌ له‌و زانایه‌، شاهید وپاڵپشتیه‌كم به‌رچاو كه‌وت كه‌ له‌ موسنه‌دی ئه‌حمه‌ددا هاتووه‌ ح (22136) ط الرسالة، ورجاله ثقات رجال الشيخين إلا أنه مرسل.

جا یان مه‌به‌ست ته‌نها تاعونه‌ نه‌ك په‌تای تر یان مه‌به‌ست هه‌موو په‌تایه‌كه‌ خه‌ڵكی بن بڕ بكات. هه‌ر كامیشیان بێت ده‌قی په‌یامبه‌ری خوا صلى الله عليه وسلم هه‌رگیز دژی واقیع  یان زانست ناوه‌ستێته‌وه‌. والحمد لله.

7- ئايا كه‌سێك به‌ ڤایرۆسی كۆرۆنا یان هه‌ر په‌تایه‌ك بمرێت شه‌هیده‌؟

وه‌ڵام: سه‌ره‌تا شه‌هید ووشه‌یه‌كی ئیسلامیه‌، بۆ واتا ووهه‌قیقه‌ت وجۆره‌كانی ده‌بێت گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ لای ئه‌و بێت:

پاشان بزانه‌ شه‌هید له‌ (شهد)ه‌وه‌ هاتووه‌ به‌ واتای بینین دێت، شایه‌تیدان (گه‌واهیدان)یش له‌مه‌وه‌ هاتووه‌ چونكه‌ شایه‌تی -له‌ بنه‌ڕه‌تدا- بۆ شتێكه‌ بینرا بێت، كه‌ ئه‌مه‌شت زانی ئه‌وسا بزانه‌، پێی وتراوه‌ شه‌هید: چونكه‌ له‌گه‌ڵ مردنی دا ئه‌و خێر وخۆشی وپله‌ به‌رزیه‌ ده‌بینێت كه‌ بۆی دانراوه‌. وتراویشه‌ چونكه‌ خوا وفریشته‌كان شایه‌تی به‌هه‌شتیان بۆ داوه‌. وتراویشه‌: له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ ده‌بێته‌ شایه‌ت به‌سه‌ر گه‌لانی پێشووه‌وه‌. وتراویشه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شایه‌تی سه‌لامه‌تی بۆ ده‌درێت له‌ ئاگر. وته‌ی تریش زۆره‌ له‌م باره‌وه‌. بڕوانه‌: (هدي الساري) ص148. والفتح ح (2829).

ئینجا بزانه‌ شه‌هید دوو جۆره‌: شه‌هیدی هه‌قيقى یان شه‌هیدی ئاخیره‌ت كه‌ شه‌هیدی گۆڕه‌پانی جه‌نگه‌ ئه‌مه‌یان كۆمه‌ڵێك حوكمی فیقهی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌.

دووه‌میشیان شه‌هیدی دونیا یان شه‌هیدی حوكمی، كه‌ حوكمه‌ فیقهیه‌ تایبه‌ته‌كان به‌ جۆری یه‌كه‌م نایگرێته‌وه‌ له‌ نه‌شۆردن وكفن نه‌كردن ونوێژ له‌سه‌ر نه‌كردن وهاوشێوه‌كانی.

ئه‌مانه‌ش زۆرن، له‌ فه‌رموده‌یه‌ك دا په‌یامبه‌ر  صلى الله عليه وسلم ده‌فه‌رموێت: «مَا تَعُدُّونَ الشَّهِيدَ فِيكُمْ؟» ئێوه‌ چی به‌ شه‌هید داده‌نێن؟ «قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، مَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ»، وتیان: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا هه‌ر كه‌س له‌ پێناوی خوادا بكوژرێت ئه‌وه‌ شه‌هیده‌. «قَالَ: إِنَّ شُهَدَاءَ أُمَّتِي إِذًا لَقَلِيلٌ». فه‌رموی: كه‌وا بێت شه‌هیده‌كانی ئوممه‌ته‌كه‌م كه‌من. «قَالُوا: فَمَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللهِ؟» وتیان: سا كێن ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا؟ «قَالَ: مَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَمَنْ مَاتَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَمَنْ مَاتَ فِي الطَّاعُونِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَمَنْ مَاتَ فِي الْبَطْنِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَالْغَرِيقُ شَهِيدٌ». فه‌رموی: هه‌ر كه‌س له‌ پێناوی خوادا بكوژرێت شه‌هیده‌ وهه‌ر كه‌س له‌ پێناوی خوادا بمرێت شه‌هیده‌، وهه‌ر كه‌س به‌ هۆی تاعوونه‌وه‌ بمرێت شه‌هیده‌، وهه‌ر كه‌س به‌ هۆی ناو سك ئێشه‌وه‌ یان هه‌ر ده‌ردێكی هه‌ناوی بمرێت شه‌هیده‌ (وه‌ك قۆڵۆن وناو سك چوون وهاوشێوه‌كانی وه‌ك شێر په‌نجه‌ ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ناو دا بێت)، وخنكاویش شه‌هیده‌». 

وله‌لای بوخاری له‌ فه‌رموده‌یه‌كی تردا هاتووه‌: «وَصَاحِبُ الْهَدْمِ». وهه‌ر كه‌س شتێك بڕوخێت به‌ سه‌ری دا شه‌هیده‌.

وله‌ «موطأ»ی مالك دا هاتووه‌: «الشُّهَدَاءُ سَبْعَةٌ سِوَى الْقَتْلِ فِي سَبِيلِ اللهِ : ... وَصَاحِبُ ذَاتِ الْجَنْبِ شَهِيدٌ... وَالْمَرْأَةُ تَمُوتُ بِجُمْعٍ شَهِيدٌ». یه‌كه‌میان: بریتیه‌ له‌ وه‌ره‌مێك ده‌دات له‌ په‌رده‌ی ناوه‌وه‌ی په‌راسووه‌كان. وتراويشه هه‌ر ئازارێكی زۆره‌ بدات له‌ لاته‌نیشت وببێته‌ هۆی مردنی خاوه‌نه‌كه‌ی.  وتراویشه‌: ئیلتیهاباتێكه‌ تووشی لا ته‌نیشت یان بلورا دێت كه‌ په‌رده‌یه‌كه‌ ده‌وری سیه‌كانی داوه‌ وله‌ دیواری سنگ جیای ده‌كاته‌وه‌.

دووه‌میشیان بریتیه‌ له‌: ئافره‌تی دوو گیان، یان ئه‌و ئافره‌ته‌ی هه‌ر به‌ كچێتی بمرێت.

ئه‌مه‌ ئه‌و شه‌هیدانه‌ن به‌ناوبانگن ئه‌گه‌رنا هی تریش هه‌ن زانایان باسیان كردووه‌ ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌فه‌رموێ (الفتح ح 2829): «وَقَدِ اجْتَمَعَ لَنَا مِنَ الطُّرُقِ الْجَيِّدَةِ أَكْثَرُ مِنْ عِشْرِينَ خَصْلَةٍ: مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَقَالَ فِي الدِّينِ وَالدَّمِ وَالْأَهْلِ مثل ذلك، مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلَمَتِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، مَنْ وَقَصَهُ فَرَسُهُ أَوْ بَعِيرُهُ أَوْ لَدَغَتْهُ هَامَّةٌ أَوْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ عَلَى أَيِّ حَتْفٍ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى فَهُوَ شَهِيدٌ، مَوْتُ الْغَرِيبِ شَهَادَةٌ، مَنْ مَاتَ مُرَابِطًا مَاتَ شَهِيدًا، الْمَرْءُ يَمُوتُ عَلَى فِرَاشِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ شَهِيدٌ، وَاللَّدِيغِ، وَالشَّرِيقِ، وَالَّذِي يَفْتَرِسُهُ السَّبُعُ، وَالْخَارُّ عَنْ دَابَّتِهِ، الْمَائِدُ فِي الْبَحْرِ الَّذِي يُصِيبُهُ الْقَيْءُ لَهُ أَجْرُ شَهِيدٍ، من طَلَبَ الشَّهَادَةَ بِنِيَّةٍ صَادِقَةٍ يُكْتَبُ شَهِيدًا، مَنْ صَرَعَتْهُ دَابَّتُهُ. أَنَّ مَنْ يَتَرَدَّى مِنْ رُؤوسِ الْجِبَالِ.. وَالَّذِي يَظْهَرُ أَنَّ الْمَذْكُورِينَ لَيْسُوا فِي الْمَرْتَبَةِ سَوَاءً». اهـ بتصرف واختصار.

سه‌باره‌ت به‌وه‌ی بۆچی ئه‌مانه‌ به‌ شه‌هید هه‌ژمار كراون؟ زانایان ئه‌ڵێن: ئه‌م جۆره‌ مردنانه‌ به‌ شه‌هیدی هه‌ژمار كران به‌ هۆی فه‌زڵی خواوه‌ هه‌روه‌ها به‌ هۆی ئه‌و ناڕه‌حه‌تی وئازاره‌ی له‌م جۆره‌ مردانه‌دا هه‌یه‌. (شرح النووي على مسلم، والفتح ح 2740). ته‌نانه‌ت هه‌ندێك فراوانی زۆریان كردووه‌ له‌مه‌دا.

بێینه‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی به‌ هۆی تاعونه‌وه‌ بمرێت. ئايا ته‌نها تایبه‌ته‌ به‌ تاعونه‌وه‌ یان هه‌ر نه‌خۆشیه‌كی په‌تایی هاو شێوه‌ی تاعون هه‌مان حوكمی هه‌یه‌؟

ئه‌وه‌ی ده‌رده‌كه‌وێت له‌ وته‌ی زانایان مردوو به‌ تاعون وڤایرۆسی كۆرۆنا وهه‌موو په‌تایه‌كی كوشنده‌ شه‌هیده‌ -به‌ ویستی خوا- مه‌گه‌ر ڕێگرێك هه‌بێت وه‌ك: قه‌رز ومافی خه‌ڵك خواردن، یان مردن به‌ هۆی تاوانێكه‌وه‌ وه‌ك بڕوات بۆ دزی وله‌وێوه‌ توش ببێت.

والله أعلم.

علی خان