موسڵمانی به‌ڕێز:

1. سەرەتا نابێت بڕوا بكه‌یت بەو تۆمەت ودیعایانەی بڵاو دەكرێنەوە، خوا سبحانە ئەفەرموێ: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾ واتە: «ئەی ئەوانەی ئیماندارن ئەگەر فاسقێك هەواڵێكی بۆ هێنان تەئكیدی لێ بكەنەوە پێش ئەوەی بڕوای پێ بكەن، تا بۆتان ڕون دەبێتەوە ڕاستە یان نا؟ نەوەك زیان بگەیەنن بە خەڵكانێكی بێ تاوان بەهۆی نەزانیتانەوە، ئەوسا پەشیمان ببنەوە لەسەری». 
هەروەها ئەو ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی: ئەو كەسەی دیعایە بڵاو دەكاتەوە فاسقە.
هەروەها سودی ئەوەی تێدایە عاقیبەتی بڵاوكردنەوەی دیعایە پەشیمانیە.
2. هەروەها خۆتان لە: «وتی وتی» بپارێزن، چەندین لە زانایان وتویانە: «وا ئەڵێن ووا دەگێڕنەوە، بەریدی درۆیە». پەیامبەریش صلی الله علیه وآله وسلم ئەفەرموێ: «إِنَّ اللَّهَ َ.. كَرِهَ لَكُمْ ثَلاَثًا قِيلَ وَقَالَ..» واتە: «خوا حەزی لە وتی وتی نیە».
3. پەیامبەر صلی الله علیه وآله وسلم ئەفەرموێ: «كفى بالمرء كذبا أن يحدث بكل ما سمع». واتە: «بەس بێت بۆ تاوانباری ودرۆزنی مرۆڤ هەرچی بیست بیگێڕێتەوە». كەواتە نابێت هەمو بیستراوێك بگێڕدرێتەوە. تەنانەت هەندێ ڕاستیش لەوانەیە موسڵمان تاوانبار ببێت لە گێڕانەوەی. وەك عەبدولڕەحمانی كوڕی مەهدی ئەڵێ: «لا يكون الرجل إمامًا يقتدى به، حتى يمسكَ عن بعضِ ما سمع» واتە: مرۆڤ ناگاتە پلەی پێشەوایەتی تا هەندێك لەو شتانەی بیستویەتی نەیگێڕێتەوە وئەبێت لای خۆی گلی بداتەوە. ئەمە چ جای وتەی بێ خاوەن وبێ بەڵگە وبوهتان، یا قسه‌یه‌ك ئه‌بێته‌ مایه‌ی دڵخۆش كردنی بێ باوه‌ڕان.

4. موسڵمان ئەبێت گومانی خێر بە براكەی خۆی بەرێت، وخۆی لە گومانی خراپ بە دور بگرێت، په‌يامبةر ئه‌فه‌رموێ: «إياكم والظن فإن الظن أكذب الحديث». واتە: «ئاممان دور بكەونەوە لە گومان چونكە گومان درۆترین قسەیە».
5. هەروەها ئەسڵ لە هەمو موسڵمانێكدا ئەستۆپاكیە، هەتا بەڵگەیەك دێت لەسەر پێچەوانەكەی. جا بە هەمو موسڵمانێك ئەڵێم: ئەو تۆمەتانەی بیستوتانە، عیلمتان پێی هەیە یان گومان؟ ئەگەر عیلمە هەدەی بێنن چوار شایەت! ئەوە علیمە لەم مەسەلەیەدا، ئەگەریش گومانە، گومانی خراپ بردن بە برای موسڵمان تاوانە. 
6. ئەی خەڵكینە ... بوهتان زۆر قیزەونە ولێی دور بكەونەوە، عەبدوڵای كوری عەمر ئەڵێ: «البهتان: أن تقول ما ليس فيه» «بوهتان ئەوەیە شتێك لەسەر براكەت بڵییت وتێیدا نەبێت».

فوزەیلی كوڕی عیاز ئەڵێ: «في آخر الزمان قوم بَّهاتون، عيَّابون، فاحذروهم؛ فإنهم أشرار الخلق، ليس في قلوبهم نور الإسلام، وهم أشرار، لا يرتفع لهم إلى الله عمل» واتە: «لە ئاخر زەماندا خەڵكانێكی بوهتانچی دێن، خەڵك عەیبدار دەكەن، ئاگاداریان بن، ئەوانە خراپترین كەسن، لە دڵیاندا ڕوناكی ئیسلام نیە، كردەوەیان بۆ لای خوا بەرز نابێتەوە».

السمرقندی ئەڵێ: «ليس شيء من الذنوب أعظم من البهتان، فإنَّ سائر الذنوب يحتاج إلى توبة واحدة، وفي البهتان يحتاج إلى التوبة في ثلاثة مواضع. وقد قرن الله تعالى البهتان بالكفر» واتە: «هیچ تاوانێك نیە ئەوەندەی بوهتان كردن گەورە بێت، چونكە هەمو تاوانێك پێویستی بە یەك تەوبە هەیە بەڵام بوهتان پێویستی بە سێ تەوبە هەیە».
7. سزای بوختانیش... پەیامبەر صلی الله علیه وآ‌له وسلم ئەفەرموێ: «من قال في مؤمن ما ليس فيه حبس في ردغة الخبال حتى يأتي بالمخرج مما قال». واتە: «هەركەس شتێك لە بارەی موسڵمانێكەوە بڵێت وئەو شتەی تێدا نەبێت، ئەوا پەروەردگار لە كێم وزوخاوی دۆزەخیانی بەخۆرد دەدات مەگەر واز بهێنێت لەو قسەیە». پەنا بەخوا.

8. موسڵمانانی به‌ڕێز: كە بوهتانیش كرا بۆ موسڵمانێك لە خێر نەبێت لێی نەبینرا بو، ئەبێت بوترێ: «هَذَا إِفْكٌ مُبِينٌ» ئەمە بوهتانە، وەك خوا سبحانە ئەفەرموێ. یان بگوترێ: «ما علمنا عنه إلا خيرا» وەكو ئەنەس فەرموی: «لە خێر نەبێت لێمان نەبینیوە».
بە تایبەتی هەمو کەس دەزانێت ئەو مامۆستا بەڕێزە خزمەتێ حاشا هەڵنه‌گری کردوە ودژایەتی کردنی وبوهتان بۆ کردنی ئه‌وه‌نده‌ی مه‌به‌ست خستنی دین یان مەنهەجەکەی یان هەردوکیانە پێکەوە ئه‌وه‌نده‌ مه‌به‌ست خودی خۆی نیه‌.
9. هەروەها بەرگری لەو جۆرە برایانەی خۆتان بكەن، پەیامبەر صلی الله علیه وآله وسلم ئەفەرموێ: «من رد عن عرض أخيه رد الله عن وجهه النار يوم القيامة»، واتە: «هەركەس بەرگری لە شەرەف وناموسی براكەی بكات وتۆمەتی لێ دور بخاتەوە، ئەوا خوا ئاگری لێ دور دەخاتەوە». 

10. تۆمەتی داوێن پیسی بەپێی شەرع وقانون پێویستی بە شاهیدە، جا ئیسلام بۆیە چوار شاهیدی پێویست كردوە تا ناموسی خەڵك پارێزراو بێت وخەڵك بە یەكتر نەوێرن ، لە كاتێكدا بۆ دزی وشتەكانی تریش دوو شاهید وجاری واش هەیە یەك شاهیدی بەسە!! كەواتە بوێرترین بە بوهتان، بوێرترینە بە ئاگر. خوا پەنا بفەرموێ.

11. مونافیق ودژە دینەكان حەزیان لە بڵاوبونەوەی هەواڵی داوێن پیسی هەمو موسڵمانێكە چ جای چاوساغ ومامۆستاكانی موسڵمانان: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ واتە: «ئەوانەی پێیان خۆشە فاحیشە وداوێن پیسی وخراپە لە نێو موسڵماناندا بڵاو ببێتەوە ئەوە سزای سەخت وبە ئێشیان بۆ هەیە لە دونیا دواڕۆژ». 
جا مونافیق ودژە دینەكان حەزیان لە بڵاوبونەوەی هەواڵی داوێن پیسی هەمو مامۆستایەكی ئاینیە بۆ ئەوەی بڵێن: خەڵكینە ئەمانە ڕابەری دینەكەتانن، ئەگەر دینەكەتان ڕاست بوایە زانا وچاوساغەكانی وا نەدەبون، لە كاتێكدا مرۆڤ هەر مرۆڤە وزانا ومامۆستاكان لە مرۆڤی نەكەوتون تا لە هەڵە بكەون.
12. موسڵمانە بەڕێزەكان: مونافیقەكان لە دەوری موسڵمان دەگەڕێن، ئەگەر هیچی نەبو ، شتێكی بۆ دروست دەكەن، ئەگەر هەیبو بچوك بو، گەورەی دەكەن... گه‌وره‌ بوو بڵاوی ده‌كه‌نه‌وه‌ وفوی پیا ده‌كه‌ن، بۆیە لە هەمو قسەیەكی درۆزنەكان بە گومان بن ئەویش سزای كه‌سى درۆزنە وەك عاقڵەكان لە كۆنەوە وتویانە.
13. هەر بۆیە بە درێژایی مێژوو موسڵمانان ئەزمونی زۆریان هەیە لەگەڵ تۆمەتی ناڕەوا لە هەمو بوارێكەوە، لەوانەش تۆمەتی ئەخلاقی. 
جورەیجی عابد كەپرە قوڕینەكەی تێكدرا بەو هۆیەوە، پاشان شەرمەزار بون وزانیان درۆیە، ووتیان با لە زێڕ بۆتی دروستی بكەینه‌وه‌!! ئیتر لەوەو پێش ولەوەو پاشیش زۆرە. 
وموسڵمانان بەهۆی دیعایەوە لە حەبەشەوە گەڕانەوە مەككە وبینیان درۆیە قورەیش موسڵمان نەبوو بوون. 
لە ئوحوددا ديعايه بڵاو نەکرایەوە پەیامبەر صلى الله عليه وآله وسلم كوژراوە؟! بەڵام هیممەتی بەخشیە ئیمانداران، وتیان: با بمرین لەسەر ئەوەی محمد صلى الله عليه وآله وسلم لەسەری كوژرا.
14. موسڵمانە بەڕێزەكان: ئازاردانی موسڵمان بە هەر شێوازێك بێت بە بێ ئەوەی شایستەی بێت حەرامە، خوا سبحانە ئەفەرموێ: ﴿وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا﴾. واتە: «ئەوانەی ئازاری ئیماندارانی پیاو وژن دەدەن بە دەم یان بە كردەوە بەبێ ئەوەی تاوانێكیان كردبێت ئەوە درۆیەكی قیزەون وتاوانێكی ئاشكرا دەكەن».
15. هەروەها لە حاڵەتێكدا دیعایەیەكتان بیست بیگێڕنەوە بۆ لای ئەهلی خۆی لە مامۆستا سەرڕاستەكان وزاناكان. خوا سبحانه ئه‌فه‌رموێ: ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ ...﴾ الآية، ئەمەش ئەدەبدانی پەروەردگارە بۆ بەندەكانی كە پێویستە موسڵمانان لەكاتی شتێكی گرنگدا هەواڵەكە بڵاو نەكەنەوە وپەلە نەكەن بەڵكو با بیگێڕنەوە بۆ لای ئەهلی خۆی.

16. بەو مونافیقانەش ئەڵێم: ﴿لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلا قَلِيلا * مَلْعُونِينَ أَيْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِيلا﴾ «ئەگەر مونافیق ودڵنەخۆشەكان وئەوانەی هەواڵی درۆ ودەلەسە لە مەدینە بڵاو دەكەنەوە ئەگەر واز نەهێنن لە خراپەكاریەكانیان، ... ئەوانە مەلعون ولە ڕحمەتی خوا دەركراون لە هەر كوێیەك بن مادام بەردەوامن لەسەر دڵ نەخۆشی ونیفاقی خۆیان كە درۆ ودەلەسە وبوهتان لە نێوان موسڵمان بڵاو دەكەنەوە بۆ فەساد وئاژاوە نانەوە».
17. هەروەها موسڵمان ئەبێت ئەگەر عەیبیشی هەبو دابپۆشرێ نەك بڵاوەی پێ بكرێ. پەیامبەر  صلى الله عليه وسلم ئه‌فه‌رموێ: «من ستر مسلما في الدنيا ستره الله يوم القيامة»، «كێ موسڵمانێك دابپۆشێت خوا دایدەپۆشێت لەو ڕۆژەی پێویستی بە داپۆشینە».
جا جوانی براكانتان دەربخەن وعەیبەكانی بشارنەوە وكەسیش بێ عەییب نیە، پەیامبەریش صلی الله علیه وسلم فەرمانی بەوە پێكردوین بە داپۆشینی عەیبی یەكتر ئەگەر هەبو، نه‌ك فوی پیا بكرێ، نه‌ك نه‌یبێت بۆی دروست بكرێ وتۆمەتی بۆ هەڵبواسرێ، ئەوە تاوانێكی گەورەیە، شاعیر ئەڵێ:

إنَّ الكريمَ إذا تقضَّى ودُّه * يُخفي القبيحَ ويظهرُ الإحسانا
وترَى اللئيمَ إذا تصرَّم حبلُه * يُخفي الجميلَ ويظهرُ البهتانا

علی خان
مزگەوتی قازی محمد (رحمه الله)، كلار
نوێژی مەغریب

17أبریل2016